غار ثور

---

کوه ثور (اطحل)، کوهی مشهور در جنوب مکه و مسجدالحرام است و در راه یمن قرار دارد.

۱ - موقعیت جغرافیایی کوه ثور

---

کوه ثور در میان چند خیابان، با نامهای خیابان ثور، جاده طائف و جاده کدی قرار گرفته است.

۲ - علت شهرت کوه ثور

---

شهرت این کوه به سبب غار آن است که پیامبر اکرم در آغاز هجرتش از مکه به مدینه در شبی که لیلة المبیت نامیده شده است، برای رهایی از دست مشرکان به آن پناه برد و سه شبانه روز در آن غار، معجزه آسا اقامت گزید.

۳ - نام دیگر کوه ثور

---

برخی نام این کوه را اَطحَل یا ثور اَطحَل ثبت کرده اند.

۴ - وجه تسمیه کوه به ثور

---

از آن رو که ثوربن عبدمَناة، از اشراف قریش، در آنجا (کوه اطحل ) سکونت داشته یا در آنجا زاده شده است، نام این کوه از نام ثوربن عبدمناة گرفته شده است.

۵ - نام غیر مشهور کوه ثور

---

بر خلاف مشهور، برخی از مورخان به این کوه، ابوثور گفته اند که صحیح به نظر نمی رسد. بعید نیست جبل ثور نامیدن این کوه به این سبب باشد که همچون گاوی است که رو به جنوب مکه کرده است.

۶ - راه قدیمی کوه

---

در قدیم از دو راه کوهستانی به کوه ثور می رفتند که یکی دشوار ولی کوتاه بود و از میان کوههای خَنْدَمَه و ابوقُبَیْس می گذشت و دیگری آسان ولی طولانی تر بود و از راه مَسْفَله عبور می کرد. امروزه از راه آسفالت و مستقیم اَجْیاد به کوه ثور می روند.

۷ - فاصله‌ی کوه ثور تا مکه

---

فاصله‌ی کوه ثور تا مکه بسته به راهی بود که حاجیان انتخاب می کردند؛ از این رو، این فاصله را، به تفاوت، حدود یک فرسخ، دو ـ سه میل و در فاصله‌ی دو ساعت راه از مکه ذکر کرده اند.رفعت باشا که در ۱۳۱۹/۱۹۰۱ از کوه و غار ثور دیدن کرده، گفته است که فاصله‌ی ثور تا مکه ۵ر۵ میل است.
از محققان معاصر، کردی فاصله‌ی کوه ثور را تا مسجدالحرام سه یا چهار کیلومتر دانسته است.

۸ - دلیل تبرک کوه ثور

---

کوه ثور که از زمان اقامت سه روزه‌ی پیامبر اکرم در آن نزد مسلمانان مبارک شمرده می شود، همواره محل زیارت حاجیان بوده است.

۹ - کوه دیگری همنام با کوه ثور

---

تعدادی از مورخان و جغرافی‌دانان نوشته‌اند کوه کم ارتفاع دیگری همنام با جبل ثور وجود دارد، و پیامبر از آنجا تا کوه عَیْر را حرم مدینه‌ی منوره اعلام کرده است.
برخی هم بر این باورند که کوهی به این نام اصلاً در مدینه وجود ندارد و جبل ثور همان کوهی است که در نزدیکی مکه قرار دارد. این کوه که از نزدیک مکه، دیده می شود دارای رگه هایی از معدن طلاست.

۱۰ - غار ثور

---

۱۰.۱ - مکان غار

غار ثور در قله‌ی کوه ثور قرار دارد.

۱۰.۲ - شکل ظاهری غار

غار ثور بر کوههای اطراف مسلط و به صورت صخره یا سنگی توخالی و شبیه قایقی وارونه است. ارتفاع آن از زمین کمی بیش از پانصد متر و صعود به غار بسیار دشوار و مستلزم تلاش فراوان است.

۱۰.۳ - واقعه تاریخی غار ثور

زمانی که مشرکان مکه به قصد کشتن رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بسیج شدند، آن حضرت پس از خروج از خانه، در حالی که به طور اتفاقی ابوبکر را دید، همراه وی به سمت جنوب مکه به راه افتاد. طبعا آن حضرت برای رفتن به یثرب می بایست به شمال مکه می رفت؛ اما برای گمراه کردن مشرکان، راه جنوب را برگزید و به کوه ثور رسید. آن حضرت، به همراه ابوبکر وارد غار ثور شد و مدت سه روز در آن مخفی بود. مشرکان تا نزدیکی غار ثور آمدند، اما به اعجاز الهی، عنکبوتان تارهایی را بر درِ غار تنیدند تا مشرکان را از رفتن به درون آن منصرف کنند؛ چراکه آنان با دیدن تارهای عنکبوت تصور کردند کسی وارد غار نشده است!

۱۰.۴ - ذکر غار ثور در قرآن

خداوند در قرآن از این غار یاد کرده است:
" إِلاّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُود لَمْ تَرَوْها... ".
اگر او - پیامبر - را یاری ندهید، بدانید که خداوند او را هنگامی که کافران آواره‌اش ساختند، یاری داد، آنگاه که یکی از آن دو به هنگامی که در غار بودند، به همراهش -ابوبکر- گفت: نگران مباش که خدا با ماست. آنگاه خداوند آرامش خودش را بر او نازل کرد و به سپاهیانی که نمی‌دیدشان، یاری داد.

۱۰.۵ - مسیر ورود به غار ثور

بیشتر مسیر کوه به سمت غار، به صورت پله کان برای مشتاقانِ صعود آماده شده است که به طور طبیعی زمانی حدود ۵/۱ ساعت را برای رسیدن به غار طلب می کند.خود غار نیز دو مسیر ورودی و خروجی دارد که به احتمال، مسیر اصلی آن سمت قبله آن بوده و مسیر پشتی آن، که از آنجا وارد غار می شوند، بعدها درست شده است.

۱۰.۶ - ورودی‌های غار

غار ثور دارای دو ورودی یا شکاف است؛ یکی غربی که بسیار تنگ است و تقریباً به کف غار چسبیده و ورود از آن خیلی دشوار است، و دومی شرقی که تا حدودی پهن است و گویند پس از ورود پیامبر به غار، به معجزه‌ی الاهی ایجاد شده است.
به گفته‌ی ابن جبیر عرض دهانه‌ی غربی غار، که پیامبر از آن وارد شد، دو سوم وجب و ارتفاع طول آن یک ذراع و به گفته‌ی عیاشی عرض آن سه وجب و ارتفاع آن کمی بیش از یک وجب بود، در حالی که ارتفاع دهانه‌ی شرقی آن را که مردم به راحتی از آن رفت و آمد می‌کردند، پنج وجب گفته اند.بنا به برخی احادیث دهانه‌ای که پیامبر از آن داخل غار شد رو به بالا بوده که بعدها تغییراتی کرده است.
با وجود دشواری بسیار و سختی ورود از دهانه‌ی تنگ غار، که پیامبر اکرم از آن داخل شده بود، مردمی که به دیدار غار می رفتند از باب تبرک سعی می کردند از آن وارد شوندو چه بسیار کسانی که در میانه‌ی شکاف به سبب تنگی آن محبوس می شدند. میان عوام، شایعه‌ی زشت و بی اساسی راجع به کسانی که نتواننداز شکاف غار ثور بگذرند، رواج داشت.
در حدود سال ۸۰۰ و به روایتی ۸۱۰، امیرتَغْری بَرْمِشْ ترکمانی اقدام به گشاد کردن دهانه‌ی تنگ غار کرد تا دیگر مردم در آن محبوس نشوند. در دوره‌ی شریف عَوْن الرفیق، امیر مکه، بار دیگر دهانه‌ی غار را وسیع کردند.
امروزه دهانه‌ی تنگ و غربی غار، دو وجب عرض و سه وجب ارتفاع دارد و به روایتی دیگر، ارتفاع دهانه‌ی غار حدود نیم متر و عرض آن نیز حدود نیم متر است.

۱۰.۷ - اندازه غار

طول خود غار هجده وجب و پهنای قسمت میانی آن یازده وجب است. ارتفاع داخل غار به اندازه‌ی قد یک انسان و مساحتش ده ذراع یا ۵ر۲ مترمربع است.در محدوده داخلی آن چند نفر می توانند بنشینند و دست کم دو تا سه نفر می توانند نماز نشسته به جای آورند.

۱۱ - همجواری غاری کوچک با غار ثور

---

در نزدیکی غار ثور، غار کوچکتری نیز وجود دارد که زیر سنگی است که بمانند نوعی کاسه وارونه قرار گرفته است.

۱۲ - یاد کردن غار ثور به عنوان مسجد

---

فاکهی در قرن سوم هجری، از محل غار به عنوان مسجد غار ثور یاد کرده است.

۱۲.۱ - وقوع معجزاتی در درون غار

در این غار، به برکت اقامت پیامبر اکرم در آن، معجزات متعددی روی داد، همچون تنیده شدن تار عنکبوت جلوی ورودی آن و لانه کردن دو کبوتر وحشی و به روایتی روییدن درختی فرا روی پیامبر.

۱۲.۲ - ستونی در پایین غار

در پایین غار، ستونی قبه مانند و مجزا از کوه، به نام «قبه جبریل » قرار دارد که بیست تا سی نفر می توانند در سایه‌ی آن بنشینند.

۱۳ - اشتباه مورخان

---

برخی از مورخان غار ثور را که پیامبر به آن پناه برد با غار حراء که محل نزول نخستین وحی الاهی بود، خلط کرده‌اند.

۱۴ - منابع برای مطالعه

---

(۱) علاوه بر قرآن.
(۲) ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت ۱۹۸۶.
(۳) ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ( ۱۹۸۲ ).
(۴) ابن سعد (لیدن ).
(۵) ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، چاپ علی عمر، قاهره ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
(۶) ابن کثیر، السیرة النبویه، چاپ مصطفی عبدالواحد، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۴ـ ۱۹۶۶، چاپ افست بیروت.
(۷) محمدبن عبدالله ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الا´ثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
(۸) احمدبن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۹) محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیه، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۱۰) محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۱) عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، قاهره ۱۳۶۴ـ۱۳۷۱/ ۱۹۴۵ـ۱۹۵۱.
(۱۲) عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة و الاثریه، مکه ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۱۳) محمدبن عبدالله حمیری، الروض المعطار فی خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
(۱۴) صفا خلوصی، «مکة فی أشهر الرحلات العربیه »، در موسوعة العتبات المقدسة: قسم مکة المکرمة، ج۱، ألفها جعفر خلیلی، بغداد: دارالتعارف، ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۱۵) ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفه.
(۱۶) عبدالرحمان بن عبدالله سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره ۱۳۸۷ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۰، چاپ افست ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
(۱۷) طبری، جامع.
(۱۸) عبدالله بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیه ( ماءالموائد )، ( فاس ) ۱۳۱۶، چاپ افست رباط ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
(۱۹) محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۲۰) احمدبن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۴.
(۲۱) محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۲۲) مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۳) الموسوعة العربیة العالمیه، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹، ذیل «مکة المکرمة ».
(۲۴) عبدالله بن محمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
(۲۵) محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت الله الحرام، در اخبار مکة المشرفة، ج ۳، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن ۱۸۵۷، چاپ افست بیروت ۱۹۶۴.
(۲۶) یاقوت حموی.

۱۵ - پانویس

---